Wayahudi ni mojawapo ya watu wa kale zaidi duniani. Historia yao imeandikwa katika Biblia, na wanahistoria nje ya Biblia, na kupitia akiolojia. Tuna ukweli mwingi juu ya historia yao kuliko ile ya taifa lingine lolote. Tutatumia maelezo haya kufupisha historia yao. Ili kufanya historia ya Waisraeli (neno la Agano la Kale kwa Wayahudi) iwe rahisi kufuata, tutatumia ratiba.

Ibrahimu: Mti wa Familia ya Kiyahudi Huanza

Ratiba ya matukio huanza na Ibrahimu. Alikuwa kupewa ahadi ya mataifa kutoka kwake na alikuwa kukutana na Mungu kumalizia katika dhabihu ya mfano ya mwanawe Isaka. Dhabihu hiyo ilikuwa ishara inayoelekeza kwa Yesu kwa kutia alama mahali pa wakati ujao ambapo Yesu angetolewa dhabihu. Ratiba ya matukio inaendelea kwa kijani wakati wazao wa Isaka walikuwa watumwa huko Misri. Kipindi hiki kilianza wakati Yosefu, mjukuu wa Isaka, alipowaongoza Waisraeli hadi Misri, ambako baadaye wakawa watumwa.

Musa: Waisraeli wanakuwa Taifa chini ya Mungu

Musa aliwaongoza Waisraeli kutoka Misri kwa njia ya Tauni ya Pasaka, ambayo iliharibu Misri na kuruhusu Waisraeli kutoka Misri kwenda katika nchi ya Israeli. Kabla hajafa, Musa alitangaza Baraka na Laana juu ya Waisraeli (wakati ratiba inatoka kijani hadi njano). Wangebarikiwa ikiwa wangemtii Mungu, lakini wangepata Laana ikiwa hawangemtii. Baraka na Laana hizi zilipaswa kuwafuata watu wa Kiyahudi siku zote.

Kwa miaka mia kadhaa Waisraeli waliishi katika nchi yao lakini hawakuwa na Mfalme, wala hawakuwa na mji mkuu wa Yerusalemu – ilikuwa ya watu wengine wakati huu. Walakini, pamoja na Mfalme Daudi karibu 1000 BC hii ilibadilika.

Daudi anaanzisha Nasaba ya Kifalme huko Yerusalemu

Daudi alishinda Yerusalemu na kuifanya jiji lake kuu. Alipokea ahadi ya kuja ‘Kristo’ na tangu wakati huo na kuendelea watu wa Kiyahudi walimngoja ‘Kristo’ aje.  Mwanawe Sulemani alimrithi na Sulemani alijenga Hekalu la Kwanza la Kiyahudi huko Yerusalemu. Wazao wa Mfalme Daudi waliendelea kutawala kwa takriban miaka 400 na kipindi hiki kinaonyeshwa katika aqua-blue (1000 – 600 BC). Hiki kilikuwa kipindi cha utukufu wa Waisraeli – walikuwa na Baraka zilizoahidiwa. Walikuwa taifa lenye nguvu, lilikuwa na jamii iliyoendelea, utamaduni, na Hekalu lao. Lakini Agano la Kale pia linaelezea uharibifu wao unaokua na ibada ya sanamu wakati huu. Manabii wengi katika kipindi hiki waliwaonya Waisraeli kwamba Laana za Musa zingewajia ikiwa hawatabadilika. Lakini maonyo haya yalipuuzwa.

Uhamisho wa Kwanza wa Kiyahudi hadi Babeli

Hatimaye karibu 600 BC Laana zilitokea. Nebukadreza, Mfalme mwenye nguvu wa Babeli alikuja – kama vile Musa alivyotabiri miaka 900 kabla alipoandika katika kitabu chake. Laana:

⁴⁹ Bwana atakuletea taifa juu yako kutoka mbali, kutoka ncha ya dunia, kama arukavyo tai; taifa usiloufahamu ulimi wake; ⁵⁰ taifa lenye uso mkali, ambalo haliangalii uso wa mzee, wala halipendelei kijana; ⁵¹ naye atakula uzao wa ng’ombe wako wa mifugo, na uzao wa nchi yako mpaka utakapokwisha kuangamizwa; wala hatakuachia nafaka, wala divai, wala mafuta, wala maongeo ya ng’ombe wako, wala wana-kondoo wako, hata atakapokwisha kukuangamiza. ⁵² Naye atakuhusuru katika malango yako yote, hata kuta zako ndefu, zenye maboma, ulizokuwa ukiziamini, zishuke, katika nchi yako yote kila upande; naye atakuhusuru katika malango yako yote kila upande, katika nchi yako yote aliyokupa Bwana, Mungu wako.

Kumbukumbu la Torati 28:49-52

Nebukadneza alishinda Yerusalemu, akaiteketeza, na kuharibu Hekalu ambalo Sulemani alikuwa amejenga. Kisha akawapeleka Waisraeli uhamishoni Babeli. Ni Waisraeli maskini tu waliobaki nyuma. Hii ilitimiza utabiri wa Musa kwamba

⁶³ Tena itakuwa, kama vile alivyokuwa akifurahi Bwana juu yenu kwa kuwatendea mema na kuwafanya kuwa wengi, ndivyo atakavyofurahi Bwana juu yenu kwa kuwapoteza na kuwaangamiza; nanyi mtanyakuliwa katika hiyo nchi mwingiayo kuimiliki. ⁶⁴ Bwana atakutawanya katika mataifa yote, tokea ncha hii ya dunia hata ncha hii ya dunia; nawe huko utatumikia miungu mingine usiyoijua wewe wala baba zako, nayo ni miti na mawe.

Kumbukumbu la Torati 28:63-64

Kwa hiyo kwa miaka 70, kipindi kilichoonyeshwa kwa rangi nyekundu, Waisraeli waliishi wakiwa uhamishoni nje ya nchi aliyoahidiwa Ibrahimu na kizazi chake.

Kurudi kutoka Uhamisho chini ya Waajemi

Baada ya hapo, Maliki wa Uajemi Koreshi alishinda Babiloni na Koreshi akawa mtu mwenye nguvu zaidi ulimwenguni. Aliwaruhusu Waisraeli warudi katika nchi yao.

Hata hivyo hawakuwa tena nchi huru, walikuwa sasa mkoa katika Milki ya Uajemi. Hii iliendelea kwa miaka 200 na iko katika rangi ya waridi kwenye kalenda ya matukio. Wakati huu Hekalu la Wayahudi (linalojulikana kama Hekalu la 2) na jiji la Yerusalemu lilijengwa upya.

Kipindi cha Wagiriki

Kisha Aleksanda Mkuu akashinda Milki ya Uajemi na kuwafanya Waisraeli kuwa jimbo katika Milki ya Ugiriki kwa miaka mingine 200. Hii inaonyeshwa katika bluu giza.

Kipindi cha Warumi

Kisha Warumi wakazishinda Milki ya Ugiriki na zikawa serikali kuu ya ulimwengu. Waisraeli tena wakawa jimbo katika Milki hii na inaonyeshwa kwa rangi ya manjano isiyokolea. Huu ndio wakati ambao Yesu aliishi. Hii inaeleza kwa nini kuna askari wa Kirumi katika injili – kwa sababu Warumi waliwatawala Wayahudi katika Nchi ya Israeli wakati wa maisha ya Yesu.

Uhamisho wa Pili wa Wayahudi chini ya Warumi

Tangu wakati wa Wababeli (600 KK) Waisraeli (au Wayahudi kama walivyoitwa sasa) hawakuwa huru kama walivyokuwa chini ya Wafalme wa Daudi. Walitawaliwa na Milki nyingine. Wayahudi walichukizwa na jambo hili na wakaasi utawala wa Warumi. Warumi walikuja na kuharibu Yerusalemu (70 BK), wakateketeza Hekalu la 2, na kuwafukuza Wayahudi kama watumwa katika Milki ya Rumi. Hii ilikuwa pili uhamisho wa Wayahudi. Kwa kuwa Roma ilikuwa kubwa sana Wayahudi walitawanyika kote ulimwenguni.

Na hivi ndivyo watu wa Kiyahudi waliishi kwa karibu miaka 2000: walitawanyika katika nchi za kigeni na hawakukubali kamwe katika nchi hizi. Katika mataifa haya tofauti mara kwa mara walipata mateso makubwa. Mateso haya ya Wayahudi yalikuwa kweli hasa katika Ulaya ya Kikristo. Kuanzia Uhispania, Ulaya Magharibi, hadi Urusi Wayahudi waliishi mara nyingi katika hali hatari katika falme hizi za Kikristo. Laana za Musa huko nyuma mwaka 1500 KK zilikuwa ni maelezo sahihi ya jinsi walivyoishi.

⁶⁵ Wala katika mataifa hayo hutapata raha iwayo yote, wala hutakuwa na kituo cha wayo wa mguu wako; lakini Bwana atakupa huko moyo wa kutetema, na macho ya kuzimia, na roho ya kudhoofika;

Kumbukumbu la Torati 28:65

The Laana dhidi ya Waisraeli ilitolewa kuwauliza watu:

²⁴ mataifa yote watasema, Mbona Bwana ameifanyia hivi nchi hii? Ni nini maana yake hari ya hasira hizi kubwa?

Na jibu lilikuwa:

²⁵ Ndipo watakaposema watu, Ni kwa kuwa waliacha agano la Bwana, Mungu wa baba zao, alilofanya nao hapo alipowatoa katika nchi ya Misri; ²⁶ wakaenda wakatumikia miungu mingine, wakaiabudu miungu wasiyoijua, asiyowapa yeye; ²⁷ ndipo ikawashwa hasira ya Bwana juu ya nchi hii, kwa kuleta juu yake laana yote iliyoandikwa katika kitabu hiki; ²⁸ Bwana akawang’oa katika nchi yao kwa hasira, na ghadhabu, na makamio makuu, akawatupa waende nchi nyingine, kama hivi leo.

Kumbukumbu la Torati 29:24-28

Muda ulio hapa chini unaonyesha kipindi hiki cha miaka 1900. Kipindi hiki kinaonyeshwa kwenye bar ndefu nyekundu.

Unaweza kuona kwamba katika historia yao Wayahudi walipitia vipindi viwili vya uhamisho lakini uhamisho wa pili ulikuwa mrefu zaidi kuliko ule uhamisho wa kwanza.

Holocaust ya Karne ya 20

Kisha mateso dhidi ya Wayahudi yakafikia kilele chake wakati Hitler, kupitia Ujerumani ya Nazi, alipojaribu kuwaangamiza Wayahudi wote waliokuwa wakiishi Ulaya. Alikaribia kufaulu lakini alishindwa na mabaki ya Wayahudi waliokoka.

Kuzaliwa upya kwa Israeli ya kisasa

Ukweli tu kwamba kulikuwa na watu waliojitambulisha kama ‘Wayahudi’ baada ya mamia ya miaka bila nchi ilikuwa ya kushangaza. Lakini hilo liliruhusu maneno ya mwisho ya Musa, yaliyoandikwa miaka 3500 iliyopita, yatimie. Katika 1948 Wayahudi, kupitia Umoja wa Mataifa, waliona kuzaliwa upya kwa ajabu kwa taifa la kisasa la Israeli, kama Musa alivyoandika karne nyingi kabla:

³ ndipo Bwana, Mungu wako, atakapougeuza utumwa wako, naye atakuhurumia, tena atarejea na kukukusanya kutoka mataifa yote, huko alikokutawanyia Bwana, Mungu wako. ⁴ Watu wako waliotawanyika wakiwako katika ncha za mbingu za mwisho, kutoka huko atakukusanya Bwana, Mungu wako; kutoka huko atakutwaa; ⁵ atakuleta Bwana, Mungu wako, uingie nchi waliyomiliki baba zako, nawe utaimiliki; naye atakutendea mema, na kukufanya uwe watu wengi kuliko baba zako.

Kumbukumbu la Torati 30:3-5

Pia ilikuwa ya ajabu kwani jimbo hili lilijengwa licha ya upinzani mkubwa. Mataifa mengi ya jirani yalipigana vita dhidi ya Israeli mwaka 1948 … mwaka 1956 … mwaka 1967 na tena mwaka 1973. Israeli, taifa dogo sana, mara nyingi lilikuwa katika vita na mataifa matano kwa wakati mmoja. Hata hivyo, si tu kwamba Israeli ilinusurika, bali maeneo yaliongezeka. Katika vita vya 1967 Wayahudi walipata tena Yerusalemu, mji wao mkuu wa kihistoria Daudi alikuwa ameanzisha miaka 3000 iliyopita. Matokeo ya kuundwa kwa taifa la Israeli, na matokeo ya vita hivi imeunda mojawapo ya matatizo magumu zaidi ya kisiasa ya dunia yetu ya leo.